Chuyện đời xưa kể lại (Lý Lan)

Đời xưa ở nước Đức có một ông Grimm. Trong vòng mười một năm vợ ông là Dorothea sanh liên tiếp chín đứa con, đều mang họ Grimm. Chẳng may, ba đứa trong đàn con ấy chết yểu. Lại chẳng may nữa, ông Grimm qua đời bỏ lại lũ con còn nhỏ xíu. Đứa lớn nhứt là Jacob mới 11 tuổi. Đứa tiếp theo là Wilhelm 10 tuổi. Hai đứa này về sau lớn lên nổi tiếng khắp thế giới nhờ tài kể chuyện đời xưa.

Bởi vì sinh thời ông Grimm cha là một luật sư giàu có nên anh  em Jacob và Wilhelm Grimm đều được giáo dục tử tế để nối nghiệp cha. Cả hai đều học ngành luật ở trường đại học Marburg. Vận rủi không tha, bà Grimm qua đời. Jacob và Wilhelm phải nghỉ học đi làm nhân viên thư viện để nuôi các em. Cũng may cho hậu thế, hai anh em đã tận dụng điều kiện làm việc giữa kho tàng sách báo mà soạn ra bộ Kinder- und Hausmärchen (quyển 1 in năm 1812, quyển 2 in năm 1814). Bộ sách này tập hợp những câu chuyện đời xưa được lưu truyền trong dân gian, tên sách là Truyện kể cho trẻ em và trong gia đình, khi được dịch ra 169 ngôn ngữ trên thế giới đều có chung tựa là Truyện cổ tích của anh em Grimm. Tính từ ngày xuất bản đầu tiên đến nay bộ sách đã sống tròn hai thế kỷ.

Sự nghiệp của anh  em Grimm bao gồm nhiều tác phẩm mang tính học thuật như Lịch sử ngôn ngữ Đức, Văn phạm Đức, huyền thoại Đức, Tự điển Đức… Nhưng dễ hiểu là chỉ những ai quan tâm đến ngôn ngữ và văn hóa Đức mới đọc những tác phẩm đó, còn đại chúng, nhứt là trẻ con khắp thế giới thì chỉ biết đến những câu chuyện đời xưa của anh em nhà Grimm. Thực ra, nếu anh em Grimm không làm công việc kể lại những câu chuyện đó thì ắt có người khác làm. Mà thực tế là trước Grimm cũng đã có người làm một việc tương tự, chẳng hạn vào năm 1805 Achim von Arnim và Clemens Brentano đã xuất bản tuyển tập thơ ca dân gian Des Knaben Wunderhorn (Chiếc sừng nhiệm mầu của tuổi trẻ).

Nhưng công của anh em Grimm không nhỏ. Trong suốt nửa thế kỷ (một đời làm việc của hai anh em) từ bản thảo đầu tiên với 53 truyện gởi cho nhà xuất bản (1810) không được in và cũng không được trả lại bản thảo, đến quyển sách đầu tiên được in (1812) với 78 truyện, bộ truyện đời xưa của anh em Grimm liên tục được bổ sung, chỉnh sửa qua nhiều lần tái bản, đến bản in năm 1857 thì có tổng cộng 200 truyện đời xưa kèm 10 huyền thoại cho trẻ em. Lúc này anh em Grimm đã trở thành hai cụ Grimm và lần lượt qua đời ở tuổi bảy mươi mấy. Hầu hết các bản dịch phổ biến trên thế giới đều dịch từ bản in năm 1857

 

Cùng thời, ở Đan Mạch cũng xuất hiện một người kể chuyện đời xưa tên là Hans Christian Andersen, vốn là nhà thơ chứ không “học viện” như anh em Grimm. Andersen không có anh chị em gì cả, phải tự bươn chải kiếm sống từ thời trẻ bằng nghề ca hát, diễn kịch. Những tác phẩm được xuất bản đầu tiên của ông là một tập truyện ngắn, một vở hài kịch, một tập thơ, tiếp theo là ba cuốn tiểu thuyết. Người đương thời biết đến ông nhờ mấy cuốn tiểu thuyết , trong khi bộ sách ba tập Truyện thần tiên thì hơi bị ế khi mới ra đời (1835). Andersen cũng viết nhiều sách du ngoạn, vì ông đi lung tung khắp châu Âu, giao du rộng, yêu đương nhiều, ăn chơi không ít. Văn thơ Andersen phóng khoáng, lãng mạn, gợi hứng. Truyện thần tiên của ông cũng mang đậm dấu ấn sáng tạo cá nhân chứ không phải là tập hợp những truyện kể dân gian nhiều tác giả mà anh  em Grimm cố gắng “trung thành với bản gốc” khi kể lại.

Khoảng thời gian Truyện cổ tích của anh em Grimm tái bản và bổ sung lần thứ 3 và Truyện thần tiên của Hans Christian Andersen đã xuất bản đủ 3 tập (1837) thì ở một nơi rất xa châu Âu, thuộc về miền “viễn đông”, một nơi gọi là ấp Cái Mơn, xã Vĩnh Thành, tổng Minh Lý, huyện Tân Minh, phủ Hoàng An, tỉnh Vĩnh Long (nay thuộc huyện Chợ Lách, tỉnh Bến Tre), chào đời một đứa bé được đặt tên là Trương Chánh Ký. Chẳng may, mới 8 tuổi Ký đã mồ côi cha. Cũng may, biết thân phận mồ côi, Ký siêng năng hiếu học, nên được các nhà truyền đạo cho đi du học ở nước ngoài từ năm 11 tuổi. Nhờ vậy, Ký biết nhiều ngoại ngữ và có cơ hội giao tiếp với nhiều nền văn hóa khác nhau. Khi trở về quê hương năm 21 tuổi, Trương Chánh Ký đã cải theo đạo công giáo, có tên là Jean-Baptiste Pétrus Trương Vĩnh Ký, gọi tắt là Pétrus Ký. Lúc ấy, mẹ của ông bệnh mất, nước của ông bị Pháp đánh chiếm.

Bốn mươi năm tiếp theo trong cuộc đời của Pétrus Ký đầy thăng trầm trên hoạn lộ, đầy hoạt động trong nhiều lĩnh vực văn hóa mà ông đóng vai trò tiên phong. Người đời sau biết đến ông nhiều nhứt như một học giả, nhà báo, nhà ngôn ngữ, nhà văn hóa, nhưng tôi biết đến ông như người kể chuyện. Ông để lại cho đời khoảng 100 tác phẩm đã xuất bản, gồm có: sáng tác, dịch thuật, phiên âm, biên khảo, sưu tầm, trong đó có cuốn Chuyện đời xưa, Chuyện khôi hài là tập hợp những truyện kể trong dân gian, mà theo Sơn Nam thì “lời văn theo lời ăn tiếng nói thông dụng lúc bây giờ” cho đến nay “hãy còn được nhắc nhở”.

Hỗm nay đem sách của ba ông kể chuyện đời xưa ra đọc lại, tôi nổi hứng muốn kể lại chuyện đời xưa. Từ hồi đó cho tới giờ người ta luôn kể lại những câu chuyện đời xưa mà người ta đã đọc hay nghe hay xem (tranh, phim ảnh) qua cảm nhận và trí tưởng tượng của mình. Ngay cả “bản gốc” của anh em Grimm cũng đã được nhà xuất bản biên tập và chính anh em Grimm chỉnh sửa qua mỗi lần tái bản. Khó mà truy được “gốc” thực sự của một câu chuyện đời xưa trong dân gian. Nhưng có cần thiết? Chuyện đời xưa là chuyện được liệt vào hàng tài sản văn hóa công cộng, ai cũng có thể kể lại, và tài sản đó được lưu truyền mãi nhờ luôn được tái sanh trong những câu chuyện được mọi người kể lại.